Złota Księga 50-lecia Polskiego Towarzystwa Biochemicznego
W książce znalazł się obszerny, bogato ilustrowany wstęp o historii i teraźniejszości Polskiego Towarzystwa Biochemicznego. Przedstawione zostały biografie nestorów polskiej Biochemii i twórców PTB. Pojawiły się obszerne informacje o pracy twórczej takich postacie jak: Jakub Karol Parnas, Tadeusz Baranowski, Kazimierz Bassalik, Tomasz Ludwik Borkowski, Irena Chmielewska, Renata Dąbrowska, Antoni Dmochowski, Witold Drabikowski, Józef Duda, Władysław Fenrych, Bronisław Filipowicz, Janusz Gregorczyk, Maria Gumińska, Józef Heller, Zofia Kasprzyk, Kazimierz Kleczkowski, Liliana Konarska, Tadeusz Korzybski, Michał Laskowski, Zofia Lassota, Wanda Lucyna Mejbaum-Katzenellenbogen, Irena Mochnacka, Włodzimierz Mozołowski, Stella Niemierko, Włodzimierz Niemierko, Janina Opieńska-Blauth, Jerzy Pawełkiewicz, Zofia Porembska, Tadeusz Reichstein, Ignacy Reifer, Maria Gabriela Sarzała-Drabikowska, Ryszard Wiktor Schramm, Bolesław Skarżyński, Zdzisław Stolzmann, Marian Szymona, Karol Taylor, Maciej Wiewiórowski, Kazimierz Zakrzewski. W kpoeljnych rodziałach przestwiob biogramy aktualmych członków Stworzyszenia. Całosc zamyka omówienie aktualnej działalności organizacji.
Książka liczy 164 strony. Oprawa twarda kolorowa.
Z kart Złotej Księgi ...
Powstanie i rozwój Towarzystwa
W okresie międzywojennym polscy naukowcy pracujący w zakresie biochemii (przeważnie zwanej wówczas chemią fizjologiczną, a czasem chemią lekarską) skupiali się w powstałym w 1936 roku Polskim Towarzystwie Fizjologicznym. W pierwszym walnym zebraniu Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego (Fot. 1) wzięli udział liczni naukowcy, którzy swoją specjalność określali wówczas jako chemię fizjologiczną lub che¬mię lekarską. Wielu z nich dwadzieścia lat później tworzyło Polskie Towarzystwo Biochemiczne. W ciągu pierwszych kilkunastu lat po ostatniej wojnie narastała stopniowo świadomość odrębności biochemii w stosunku do innych nauk fizjologicznych.
Wyrazem tego stała się inicjatywa kilkunastu wybitnych profesorów wchodzących w skład Komitetu Biochemicznego Polskiej Akademii Nauk powołania do życia Polskiego Towarzystwa Biochemicznego. Pod koniec 1957 roku powstała grupa założycielska pod przewodnictwem Włodzimierza Niemierki (Fot. 2), profesora Uniwersytetu Warszawskiego i jednocześnie kierownika Zakładu Biochemii Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego, której zada¬niem było utworzenie nowego towarzystwa. Zarejestrowanie Polskiego Towarzystwa Biochemicznego i wciągnięcie do rejestru stowarzyszeń nastąpiło 22 marca 1958 roku i datę tę przyjmujemy jako oficjalny termin narodzin Towarzystwa. Tymczasowy Zarząd pod kierownictwem Włodzimierza Niemierki rozpoczął przyjmowanie członków i zakładanie struktur Towarzystwa. W rezultacie 12 grudnia tego samego roku odbyło się w Warszawie pierwsze Walne Zebranie, które wyłoniło pierwszy, powołany w wyniku wyborów, Zarząd Główny. Na jego czele stanął wybitny krakowski biochemik, profesor Uniwersytety Jagiellońskiego a następnie krakowskiej Akademii Medycznej, Bolesław Skarżyński (Fot. 3). Towarzystwo liczyło wówczas około 200 członków.
Pierwszy statut Polskiego Towarzystwa Biochemicznego zakładał dwuletnią kadencję władz. W wyniku zmiany statutu w 1972 r. kadencję tę przedłużono do lat trzech. Tabela 1 pokazuje terminy i miejsca kolejnych Walnych Zebrań Towarzystwa. Warto w tym miejscu przypomnieć, że statut Polskiego Towarzystwa Biochemicznego dopuszcza pełnienie funkcji prezesa tylko przez dwie kolejne kadencje, lecz nie wyklucza możliwości ponownego wyboru po przerwie.
Statutową siedzibą Towarzystwa jest miasto stołeczne Warszawa. Władze Polskiej Akademii Nauk przyznały Towarzystwu skromny lokal w gmachu przy ul. Freta 16, gdzie już wcześniej ulokowano Polskie Towarzystwo Chemiczne. Jest to historyczny budynek (Fot. 4), w którym przyszła na świat Maria Skłodowska-Curie. Mieści się w nim również poświęcone jej muzeum. W 1998 r. biuro Zarządu Głównego przeniosło się do gmachu Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego przy ul. Pasteura 3 (Fot. 5), którego dyrekcja udostępniła Towarzystwu znacznie wygodniejsze po¬mieszczenie. Mieszczą się tam również redakcje obu wydawanych przez Polskie Towarzystwo Biochemiczne czasopism, „Postępów Biochemii” i „Acta Biochimica Polonica”.
Liczba członków Towarzystwa szybko rosła i już w 1974 r. przekroczyła 1000. W następnych latach wzrost ilościowy był wolniejszy. Wprawdzie przybywało nowych członków, lecz starsze pokolenia odchodziły na emeryturę. Wiele osób zmieniało miejsce pracy i za¬mieszkania. Niektórzy wyjeżdżali na dłuższy okres lub na stałe za granicę. W rezultacie władze Towarzystwa utraciły kontakt z częścią swych członków i przez pewien czas dokładną liczebność naszego Towarzystwa trudno było ustalić. Zarząd Główny kadencji 2005-2008 wykonał żmudną pracę uporządkowania listy członków, w wyniku czego skreślono z listy członków osoby, z którymi nie udało się, mimo wielokrotnych prób, na¬wiązać kontaktu, a także członków zalegających, mimo upomnień, z opłacaniem składek. W wyniku tych działań lista członków Polskiego Towarzystwa Biochemicznego w drugiej połowie 2008 r. zamknęła się liczbą około 1200.
Statut Towarzystwa przewiduje tworzenie Oddziałów w ośrodkach akademickich skupiających co najmniej 15 członków. Toteż już w pierwszych trzech latach istnienia Polskiego Towarzystwa Biochemicznego powstały oddziały w Białymstoku, Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu, a w ciągu następnych kilku lat kolejno w Olsztynie, Katowicach i Toruniu. Najliczniejszym spośród tych dwu¬nastu oddziałów jest Oddział Warszawski, skupiający ponad połowę wszystkich członków Towarzystwa. Główną formą działalności Oddziałów były zebrania naukowe z referatami zaproszonych gości, nierzadko z zagranicy. W późniejszym okresie jednak, wobec częstszego organizowania otwartych zebrań naukowych przez placówki badawcze, ta forma działalności osłabła. Odrodziła się jednak w ostatnich latach w formie organizowania monotematycznych mini-sympozjów. Przoduje tu Oddział Warszawski, który z dużym sukcesem organizuje takie spotkania wspólnie z warszawskim od¬działem Polskiego Towarzystwa Biologii Komórki.
Ogólnopolskie zjazdy Polskiego Towarzystwa Biochemicznego
Inną formą działalności oddziałów, bardzo istotną a za¬razem stanowiącą poważne wyzwanie, jest organizacja dorocznych zjazdów, co stanowi jedno z głównych statutowych zadań Towarzystwa. Pierwsze takie ogólnopolskie sympozjum, poświęcone enzymom oddechowym, rozdzielaniu i oczyszczaniu białek oraz prze¬mianom aminokwasów, odbyło się w 1960 r. w Białymstoku. Następne sympozjum zorganizowane w 1962 r. w Poznaniu miało za tematykę biochemię krwinki czerwonej. Natomiast pierwszy ogólnopolski szeroko¬tematyczny zjazd Towarzystwa odbył się w 1963 r. w Łodzi. Nazwany Pierwszym Kongresem Biochemii Polskiej, zapoczątkował coroczne (z nielicznymi wyjąt¬kami) spotkania, już pod skromniejszą nazwą „Zjazdów”. Czterdziesty trzeci Zjazd w 2008 r. w Olsztynie zorganizowany został po raz pierwszy wspólnie z Polskim Towarzystwem Biologii Komórki pod nazwą Kongresu Biologii i Biochemii Komórki.
Organizacja Zjazdów, zarówno od strony technicznej, logistycznej jak i programowej, pozostaje niemal wy¬łącznie w gestii oddziału, na terenie którego Zjazd się odbywa. Jest to poważne wyzwanie nie tylko dla za¬rządu oddziału, ale także wobec szerokich rzesz jego członków. Należy stwierdzić, że wszystkie oddziały z zadania tego wywiązywały się znakomicie. O popularności Zjazdów, a zarazem o ich potrzebie, świadczy fakt, że już w pierwszym z nich w 1963 r. wzięło udział ponad 600 biochemików, a w następnych liczba ta utrzymywała się na poziomie 400 – 600 uczestników, by w 2008 r. osiągnąć wartość około 800 osób.
Wydawnictwa
Drugą ważną formą aktywności Polskiego Towarzystwa Biochemicznego jest działalność wydawnicza. Bezpośrednio po swoim powstaniu Towarzystwo prze¬jęło wydawanie przeglądowego czasopisma „Postępy Biochemii”. Pismo to zostało utworzone kilka lat wcześniej i prowadzone przez Komitet Biochemiczny PAN. Pierwszym redaktorem naczelnym „Postępów”, również po przejęciu pisma przez nasze Towarzystwo, był prof. Józef Heller, dyrektor niedawno powstałego Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN (Fot. 6). Po nim redaktorem pisma była prof. Irena Chmielewska z Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie przez prawie 30 lat (1973-2000) kierowała Redakcją „Postępów” prof. Zofia Zielińska z Instytutu im. Nenckiego (Fot. 7).
„Postępy Biochemii” od swego powstania w 1953 r. (na Fot. 8 przedstawiono okładkę tego historycznego zeszytu) cieszą się dużym zainteresowaniem polskiej społeczności biochemicznej, i to zarówno młodych adeptów biochemii, studentów, jak i doświadczonych pracowników naukowych. Spełniają bowiem ważną rolę zarówno w pogłębianiu wiedzy biochemicznej, jak również jako pomoc dydaktyczna. Obecnie, pod redakcją prof. Sławomira Pikuły (Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego) „Postępy” przyciągają uwagę czytelnika również niezwykle barwną szatą graficzną.
Drugim sztandarowym pismem Towarzystwa są „Acta Biochimica Polonica”. Pismo to powstało w 1954 r. i przez wiele lat, bo aż do roku 1992, było wydawane przez Komitet Biochemii i Biofizyki PAN. Polskie Towarzystwo Biochemiczne przystąpiło do współ-wydawania „Acta” w 1993 r., ale faktycznie stało się za¬równo pod względem merytorycznym jak i organizacyjnym głównym jego wydawcą. Pierwszy Komitet Redakcyjny „Acta” składał się z profesorów Włodzimierza Mozołowskiego (Fot. 9), Ireny Mochnackiej (Fot. 6) i Ignacego Reifera. Na skutek ówczesnej sytuacji politycznej i nacisku władz państwowych „Acta” były początkowo wydawane w języku polskim. Szybko jednak udało się przejść na język angielski, dzięki czemu pismo to mogło skutecznie wypełniać swoją misję prezentacji osiągnięć polskiej biochemii na arenie międzynarodowej. Przez 20 kolejnych lat (1979-1999) redaktorem naczelnym „Acta” była prof. Konstancja Raczyńska-Bojanowska (Fot. 10), która doprowadziła do indeksowania pisma w Medline i innych dużych ba¬zach danych i dzięki której „Acta” mają swój impact factor. Przez następne dziewięć lat redaktorem naczelnym „Acta” była prof. Liliana Konarska z Warszaw¬skiego Uniwersytetu Medycznego (Fot. 11). Po Jej śmierci w sierpniu 2008 r. kierownictwo Redakcji przejął prof. Grzegorz Węgrzyn z Uniwersytetu Gdańskiego.
Inicjatorzy powstania „Acta Biochimica Polonica” po¬stawili przed pismem trzy główne zadania: (1) stworze¬nie forum, na którym polscy biochemicy mogliby prezentować swoje osiągnięcia, (2) utworzenie wizytówki osiągnięć polskiej biochemii na zewnątrz i (3) pomoc polskim biochemikom w pisaniu prac naukowych. To ostatnie zadanie, choć nigdy explicite nie sformułowane, stanowiło główną troskę pierwszych redaktorów pisma, Włodzimierza Mozołowskiego i Ireny Mochnackiej. Z drugiej strony idea „Acta” jako platformy publikacyjnej dla polskich biochemików stała się z cza¬sem nieco anachroniczna wobec coraz częstszego publikowania przez nich swych osiągnięć w czasopismach zagranicznych i międzynarodowych. Niemniej stały na¬pływ manuskryptów zarówno z kraju jak i z zagranicy oraz impact factor utrzymujący się w ostatnich latach na przyzwoitym poziomie (Fot. 12) świadczą, że pismo jest potrzebne.
Pismo już od dawna, mimo swej nazwy „Polonica”, publikuje również prace autorów zagranicznych. W ciągu ostatnich trzech lat 20-30% opublikowanych prac po¬chodziło całkowicie z zagranicy, a około10% było wynikiem współpracy polskich biochemików z ich zagranicznymi kolegami. Redakcja przykłada dużą wagę do utrzymania wysokiego poziomu merytorycznego pisma, czego wynikiem jest spory odsetek odrzutów (42% w ciągu ostatnich trzech lat). Przez ponad 50 lat swego istnienia „Acta” również przeszły przemianę swojej szaty graficznej i są obecnie redagowane i wydawane w sposób profesjonalny. Zarówno bieżące prace, prace w druku, jak i artykuły archiwalne (na razie do 1994 roku wstecz) są bezpłatnie dostępne na stronie internetowej pisma (www.actabp.pl).
W okresie drugiej kadencji Zarządu Głównego (1961 – 1963) Towarzystwo rozpoczęło wydawanie „Monografii Biochemicznych”. Poszczególne zeszyty „Monografii”, ukazujące się w nieregularnych odstępach czasu, były poświęcone wybranym zagadnieniom współczesnej biochemii i były opracowywane przez znawców przedmiotu. Stanowiły one wartościowe uzupełnienie literatury biochemicznej, szczególnie w okresie, kiedy dostęp do bieżącej literatury w wielu polskich ośrodkach akademickich był utrudniony. Ostatni, 45-ty zeszyt „Monografii” ukazał się w 2002 r.
Zupełnie odmienną rolę pełnią wydawane kwartalnie od 1984 r. „Listy do członków”. Jest to medium służące in¬formowaniu członków Towarzystwa o aktualnych wy¬darzeniach w polskiej społeczności biochemicznej. Stanowisko Redaktora „Listów” sprawuje z wielkim odda¬niem dr Teresa Wesołowska z Oddziału Szczecińskiego.
Słownictwo biochemiczne
Powstanie polskojęzycznych wydawnictw biochemicznych zwróciło uwagę na potrzebę ujednolicenia polskiej terminologii w tej dziedzinie nauki. Toteż już na początku lat sześćdziesiątych Polskie Towarzystwo Biochemiczne powołało Komisję Słownictwa Biochemicznego pod przewodnictwem prof. Tadeusza Korzybskiego (Instytut Biochemii i Biofizyki, Warszawa). Wynikiem kilkuletnich prac tej Komisji było opublikowanie w „Postępach Biochemii” zasad polskiej terminologii biochemicznej i wydanie polskiej wersji międzynarodowego nazewnictwa enzymów zatwierdzonego przez Międzynarodową Unię Biochemiczną.
Kontynuacją tej działalności na polu nomenklatury jest wydawany wyłącznie w wersji internetowej „Leksykon”. Strona internetowa jest obecnie przebudowywana i czasowo nie jest dostępna.
Nagrody Towarzystwa
Na początku lat sześćdziesiątych Zarząd Główny Towarzystwa ufundował dwie doroczne nagrody: imienia Jakuba Karola Parnasa za najlepszą pracę wykonaną w polskim laboratorium i opublikowaną w roku poprzednim i imienia Bolesława Skarżyńskiego za najlepszy artykuł opublikowany w „Postępach Biochemii” w roku poprzednim. Nagrodę im. Parnasa Towarzystwo trak¬tuje jako najbardziej prestiżową. Jej laureaci zapraszani są każdorazowo do wygłoszenia odczytu na dorocznym zjeździe Towarzystwa. Laureaci obu nagród otrzymują dyplomy honorowe oraz pewną kwotę pieniężną.
Z czasem tworzono inne nagrody. Ich liczba wynosi obecnie osiem, a pełen wykaz ilustruje Tabela 2. Informacje na temat laureatów wszystkich nagród za ostatnie kilkanaście lat znajdują się na stronie internetowej Towarzystwa: www.ptbioch.edu.pl
Działalność międzynarodowa
Bardzo ważnym aspektem działalności Polskiego Towarzystwa Biochemicznego była od samego początku jego istnienia współpraca zagraniczna. Należy tu przede wszystkim zaliczyć udział Polskiego Towarzystwa Biochemicznego w Federacji Europejskich Towarzystw Biochemicznych, FEBS. Towarzystwo nasze jest członkiem-założycielem tej organizacji. Wraz z siedemnastoma innymi towarzystwami biochemicznymi Europy utworzyło na początku 1964 roku Federację. Prezesem Towarzystwa był wówczas prof. Kazimierz Zakrzewski (Fot. 14) i on to wziął udział w pierwszym posiedzeniu Rady FEBS w Londynie, na którym przy¬jęto pierwszy statut tej Federacji, mieszczący się na jednej kartce papieru (Fot.15).
Polska od samego początku bardzo czynnie włączyła się w prace FEBS i już dwa lata później, wiosną 1966 r., trzeci zjazd FEBS został zorganizowany w naszym kraju. Miejscem obrad był Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. Zjazd ten stał się niezwykle ważnym wydarzeniem w życiu Towarzystwa, a zarazem w rozwoju polskiej biochemii. W Zjeździe wzięło udział ponad tysiąc naukowców z całego świata, wśród nich pięciu aktualnych lub przyszłych laureatów Nagrody Nobla. W okresie ograniczonych kontaktów z biochemią światową Zjazd FEBS w Warszawie był nieocenioną okazją bezpośredniego zetknięcia się z ówczesnymi twórcami współczesnej biochemii przede wszystkim dla młodych polskich biochemików. Na fotografii 16 uwieczniono posiedzenie Rady FEBS z udziałem Komitetu Organizacyjnego tego Zjazdu w jednej z sal Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.
Musiało jednak upłynąć 38 lat, by Polskie Towarzystwo Biochemiczne ponownie zdecydowało się podjąć trud organizacji tej wielkiej imprezy, obecnie już w zupełnie innych warunkach zarówno politycznych, jak i ekonomicznych. Dwudziesty dziewiąty zjazd, po raz pierwszy pod oficjalną nazwą „Kongresu FEBS”, odbył się w War¬szawie w 2004 r. Według powszechnej oceny była to również bardzo udana impreza. Część materiałów kongresowych została opublikowana w „Acta Biochimica Polonica”, co między innymi przyczyniło się do skokowego wzrostu impact factor. Wykład inauguracyjny wygłosił laureat nagrody Nobla, Kurt Wüttrich (Fot. 17). W Kongresie licznie reprezentowani byli młodzi pracownicy naukowi, głównie doktoranci kierunków biochemicznych naszych uczelni i instytutów badawczych.
Inną formą działalności FEBS są stypendia naukowe, z której to pomocy korzystają liczne rzesze młodych polskich biochemików. Przykładowo, w latach 2005 - 2007 różne formy krótkoterminowych stypendiów naukowych uzyskało 35 członków Polskiego Towarzystwa Biochemicznego, a 2 osoby przebywały na stypendiach długoterminowych. Ponadto rokrocznie kilka¬naście osób z Polski uczestniczy na koszt FEBS w kursach organizowanych przez tę Federację w różnych krajach. Inną formą działalności jest Forum Młodych – impreza naukowa poprzedzająca doroczny kongres FEBS i przeznaczona wyłącznie dla młodych biochemików. Ta działalność cieszy się dużym zainteresowaniem i corocznie korzysta z niej od kilku do dziesięciu osób z naszego kraju (w Forum każdorazowo uczestniczy ogółem 100 osób).
Polskie Towarzystwo Biochemiczne nie tylko korzysta z dobrodziejstw FEBS, ale również czynnie bierze udział w działalności Federacji. Dwóch prezesów Towarzystwa pełniło funkcję Przewodniczącego Federacji. Byli to prof. Kazimierz Zakrzewski wtedy, kiedy Polskie Towarzystwo Biochemiczne organizowało III Zjazd FEBS w Warszawie, i prof. Jolanta Barańska, kiedy to kolejny kongres FEBS ponownie zorganizowany został w Polsce. Obecnie (2009 rok) dwóch pol¬skich biochemików sprawuje ważne funkcje w Federacji, a mianowicie prof. Maciej Nałęcz jest przewodniczącym Komisji Stypendialnej, a prof. Adam Szewczyk jest doradcą do spraw kongresów FEBS. Ponadto w skład Komisji do spraw Europy Środkowej i Wschodniej wchodzi prof. Andrzej Dżugaj, a do Komisji Wydawniczej prof. Mariusz Jaskólski.
Spośród europejskich towarzystw biochemicznych szczególnie bliskie stosunki łączą Polskie Towarzystwo Biochemiczne z Towarzystwem Biochemicznym Ukrainy. Główną formą tej współpracy są regularne wspólne konferencje naukowe noszące imię wybitnego polskiego biochemika, przed wojną profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Jakuba Karola Parnasa. Zapoczątkowane w 1996 roku, odbywają się co dwa lata, na przemian w Polsce i na Ukrainie. Ko¬lejna, szósta konferencja miała miejsce w Krakowie w 2007 r., a siódma w 2009 r. w Jałcie.
Zakończenie
Półwiecze w istnieniu towarzystwa naukowego to we współczesnym świecie spory okres czasu, zwłaszcza dla tak względnie młodej nauki, jaką jest biochemia. Można przyjąć, że aktywnie pracujące młode pokolenie polskich biochemików, którzy stanowią większość członków Polskiego Towarzystwa Biochemicznego, to już czwarta generacja w stosunku do „ojców założy¬cieli” Towarzystwa sprzed 50 lat. W okresie tym wiele zmieniło się w nauce, którą uprawiamy: problemy, metody, wyzwania. Zmieniła się również rola Towarzystwa. Wydaje się jednak, że jest ono nadal potrzebne i dobrze wypełnia swą misję w społecznym ruchu naukowym.
Lech Wojtczak
Instytut Biologii Doświadczalnej
im. Marcelego Nenckiego PAN w Warszawie
Niniejszy tekst stanowi zmodyfikowaną wersję artykułu pod tytułem
„Pięćdziesiąt lat działalności Polskiego Towarzystwa Biochemicznego”,
jaki ukazał się w „Po¬stępach Biochemii” 54 (2008) 327-332